Smart Village. Pomysły na „inteligentną wieś”

Jędrek Godlewski, 11 grudnia 2019 (13:08)
Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk przeprowadził konkurs „Moja smart wieś”. Uczestnicy nadesłali 65 opisów inicjatyw i pomysłów zgodnych z ideą „inteligentnych wsi”. Konkurs był zorganizowany w ramach działań Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich.

Tekst: Klara Malecka

Czym jest inteligentna wieś (smart village)?

To koncepcja, która ma inspirować do zmian i znajdowania konkretnych sposobów na zrównoważony rozwój wsi. Konkretnych – to nie znaczy wyznaczonych i nakazanych. Przeciwnie, jednym z najważniejszych założeń inteligentnych wsi jest podejmowanie przedsięwzięć w odpowiedzi na potrzeby członków społeczności i z ich inicjatywy. Opisy nadesłane w konkursie „Moja SMART wieś”, pozwalają zorientować się, jak rozumiana jest ta koncepcja w Polsce.

Przedsięwzięcia zgodne z ideą smart village powinny w sprytny sposób wykorzystywać innowacje społeczne i technologiczne, poprawiając jakość życia całej społeczności. Powinny jednocześnie pozwalać na zmniejszenie kosztów (zarówno finansowych, jak i obciążenia ludzi i środowiska) poprzez mądre wykorzystanie zasobów i infrastruktury. Mogą dotyczyć wszelkich aspektów życia społeczności, m. in. transportu, wykorzystania odnawialnych źródeł energii, edukacji i podnoszenia świadomości mieszkańców, ochrony zdrowia i opieki nad osobami niesamodzielnymi, przedsiębiorczości, pracy i źródeł utrzymania, produkcji żywności, estetyki i wykorzystania przestrzeni, zarządzania. Ostatecznie jednak rozwój inteligentnych wsi powinien być całościowy i dotyczyć wszystkich sfer życia wspólnych dla mieszkańców.

Choć koncepcja smart village łączy stare prawdy,(że trzeba dbać o wspólne dobro, nie można niszczyć przyrody i warto być pomysłowym) jest nowa – w Europie ludzie dopiero dyskutują, jak ją sformułować i włączyć w plan finansowania rozwoju wsi. Jedną z unijnych instytucji, która się tym zajmuje, jest Europejska Sieć Rozwoju Obszarów Wiejskich (ENRD). Ważnym doświadczeniem, na którym opiera swoje analizy, jest program LEADER.

ENRD jako czynniki sprzyjające wprowadzaniu idei „smart village” w życie wymienia:

– dostęp do wiedzy, w tym w lokalnych i ponadlokalnych centrach (ang. hub) oraz poprzez pośredników („brokerów informacji”),

– wspieranie procesu wprowadzania zmian i współpracy mieszkańców przez odpowiednio przygotowane osoby (facylitację),

– współpracę i partnerstwa na rzecz innowacji,

– włączanie w działania różnych sektorów, instytucji, organizacji i ludzi,

– elastyczność w finansowaniu i łączenie różnych źródeł finansowania.

Jako wyzwania wymienia depopulację i problemy ekonomiczne niektórych obszarów wiejskich, brak kompetencji i wiedzy oraz luki w systemach przekazywania informacji, a także, w różnym stopniu dotykające różne obszary wiejskie, ograniczenia w dostępie do szerokopasmowego internetu, innej infrastruktury i publicznej komunikacji.

W Indiach koncepcja smart village od kilku lat jest stosowana przez władze kraju i samorządy przy tworzeniu polityk dotyczących całościowego rozwoju wsi.

Jak hasło „inteligentna wieś” zinterpretowali uczestnicy i uczestniczki konkursu?

Rolnictwo

Kompleksową propozycję rozwoju gospodarowania na wsi przedstawiła wyróżniona w konkursie IRWiR PAN Ekologiczna Farma Ostoja Natury: spółdzielnia produkująca zdrową żywność, łącząca w swoim działaniu nowoczesne technologie i systemy zarządzania oraz promocji (Ostoja Natury TV). Ostoja współpracuje z lokalnymi rolnikami, prowadzi ekobazar, produkuje własny prąd. Rozwija także pomysły związane ze zdrowiem (planowany jest kompleks rehabilitacyjny dla osób starszych). Przede wszystkim stawia sobie zadanie edukacyjne: prezentuje rozwiązania i zachęca rolników do produkcji, która chroniąc przyrodę, pozwala zarabiać i zachować samowystarczalność. Piotr Ostaszewski, jeden z założycieli Ostoi o koncepcji smart village mówi, że to „wystawianie wtyczek” – otwarcie na połączenia z innymi ludźmi i inicjatywami. Tak właśnie działa Ostoja Natury.

Ostoja natury
Sprytne rozwiązania w Ostoi Natury.

W konkursie wyróżniona została również grupa spółek rolniczych Top Farms, która zaprezentowała, jak wprowadza najnowsze technologie w produkcji żywności i nasion, wspierając jednocześnie lokalne społeczności (stowarzyszenia, szkoły, kluby sportowe, straż pożarną) i innych rolników. Akademia Top Farms udostępnia lokalnie sygnał GPS potrzebny w prowadzeniu rolnictwa precyzyjnego, oraz  wspólne modele biznesowe dla gospodarstw rodzinnych i wielkotowarowych.

Top Farms
Adepci rolnictwa zdobywają poszerzają wiedzę w Top Farms.

Do udziału w konkursie zgłoszono też opisy technologii: precyzyjnego rolnictwa z wykorzystaniem dronów (pozwala oszczędzać środki chemiczne, dzięki czemu jest efektywniejsze i korzystniejsze dla środowiska), mlekomatów (umożliwiają sprzedaż bezpośrednią) lub nowatorskich technik budowy szklarni (oszczędność energii).

 

Zdrowie i opieka

Fundacja Hospicjum Proroka Eliasza otrzymała wyróżnienie w konkursie za nowatorskie, otwarte podejście do organizacji pomocy ciężko chorym mieszkańcom podlaskich wsi. Polega ono na włączaniu w świadczenie pomocy, obok profesjonalistów, również ludzi z otoczenia potrzebujących. Sposób działania Fundacji pozwala na objęcie opieką większej liczby chorych, którzy w powszechnym systemie opieki hospicyjnej nie zostaliby zakwalifikowani do otrzymania wsparcia. Pozwala też na dłuższe i względnie samodzielne życie chorych w ich własnych domach. Nie bez znaczenia jest obniżenie kosztów świadczenia pomocy.

Hospicjum
Dr Paweł Grabowski, założyciel Hospicjum, z wizytą w domu pacjentki.

 

Produkcja i oszczędzanie energii

Produkcja i bardziej efektywne wykorzystanie energii było przedmiotem 12 nadesłanych prac. Farma wiatrowa (w Słocinie), fotowoltanika, kolektory słoneczne, pompy ciepła, wymiana kotłów, termomodernizacja budynków, oświetlenie publicznych miejsc lampami led zasilanymi słońcem, automatycznie regulującymi poziom oświetlenia. Zgłoszono też pomysły zorganizowania wypożyczalni elektrycznych hulajnóg i rowerów (w tym trójkołowych – z myślą o osobach mniej sprawnych). Nagrodzony w konkursie został opis budowy energooszczędnej hali sportowo-widowiskowej w gminie Ryczywół.

Nowoczesne oswietlenie
Nowoczesne oświetlenie w gminie Żukowo.

Czytaj też: Hala widowiskowo-sportowa w Ryczywole. Jak to Ryczywół stał się smart

Poprawa bezpieczeństwa, dbałość o środowisko

Czasami poprawa bezpieczeństwa mieszkańców nie wymaga bardzo innowacyjnych rozwiązań, jak w przypadku budowy chodników lub montażu wyświetlaczy prędkości. Ponieważ jednak mieszkańcy potrzebują tych zmian, są one postrzegane jako element inteligentnej wsi.

Wyswietlacz predkosci w Cichostowie
Wyświetlacz prędkości w Cichostowie.

Sprytne rozwiązania mogą poprawiać bezpieczeństwo i dodatkowo chronić środowisko (np. opisane w konkursowych pracach oświetlenie reagujące na ruch lub chodniki z betonu pochłaniającego pyły i spaliny). W innej pracy grupa młodych ludzi z Majówki i Prusinowic (woj. łódzkie) zaprezentowała, jak wykorzystują drona do poszukiwania zaginionych zwierząt i dzikich wysypisk.

Operator drona z Sasiedzkiego Patrolu Ekologicznego
Operator drona z Sąsiedzkiego Patrolu Ekologicznego.

Czytaj też: Sąsiedzki Patrol Ekologiczny

 

Edukacja i integracja

Inteligentna wieś to nie technologie i metody, ale ludzie, którzy umieją ich użyć do realizacji wspólnych celów. Duża część nadesłanych opisów dotyczyła lub obejmowała działania edukacyjne. Były wśród nich szkolenia bezpośrednio związane z technologiami cyfrowymi, m. in. programowaniem i projektowaniem robotów, jak i szkolenia dotyczące całkiem innych dziedzin (m. in. zdrowia i rękodzieła).

Nauka programowania organizowana przez OSP Kozieglowki
Nauka programowania organizowana przez OSP Koziegłówki.

W Niedźwiadach, w gminie Szubin, z inicjatywy miłośników astronomii skupionych w Pałucko – Pomorskim Stowarzyszeniu Astronomiczno – Ekologicznym, powstało Centrum Astronomiczno-Kulturalno-Dydaktyczne.

Centrum Astronomiczne
Jeszcze nieukończone wnętrze Centrum Astronomiczno-Kulturalno-Dydaktycznego w Niedźwiadach.

Jedna z wyróżnionych prac dotyczyła edukacji związanej z ograniczaniem smogu. Zaproponowane przez księdza Jarosława Stopko z Fundacji Mazury Garbate scenariusze lekcji mogą być wykorzystane przez innych nauczycieli i edukatorów.

Wiele opisanych działań edukacyjnych wiązało się z budowaniem społecznych więzi. Kapitał społeczny lub „SMART relacje” (jak nazwała silne więzi społeczne Karolina Klimek w nadesłanej pracy), to obok indywidualnych możliwości mieszkańców (kapitał ludzki) ważne zasoby miejscowości. Inteligentna wieś dba o ich rozwój.

Maraton zdrowia w Falkowie
„Maraton zdrowia” w Fałkowie.

 

Sport

Sport też pojawił się w nadesłanych pracach, jako czynnik poprawiający jakość życia, pomagający dbać o zdrowie i budować relacje z sąsiadami: klub kolarski MTB z miejscowości Jeżowe, zajęcia fitness w GOKu, podczas których trenera zastąpił youtube (prawdziwi trenerzy nie chcieli dojeżdżać do Gietrzwałdu z Olsztyna lub Ostródy), zajęcia dla kobiet połączone z edukacją dotyczącą zdrowia (Fałków, woj. świętokrzyskie).

 

Komunikacja z i między mieszkańcami

Wieś, jak każda społeczność, nie istnieje bez porozumiewania się. Obszarem, w którym wielu uczestników konkursu widzi potrzebę zmian, była komunikacja między mieszkańcami. Wykorzystali w tym celu narzędzia komunikacji elektronicznej: blogi (m. in. wyróżniony blog sołtysa wsi Wiązowna Kolonia), media społecznościowe, powiadomienia sms (OSP Golczewo), mailingi, formularze google (służą Fundacji Pięknolesie do prowadzenia zapisów dzieci na lekcje pływania) a nawet „SMART stacja” zainstalowana w Tarnowie Podgórnym (połączenie źródełka pitnej wody z obiektem który udostępnia wi-fi, pozwala na ładowanie telefonów, a poprzez ekran dotykowy umożliwia komunikację z urzędami i stanowi punkt informacji turystycznej).

Smart stacja w Tarnowie Podgornym
Zdjęcie: Smart stacja w Tarnowie Podgórnym.

 

Wspólna przestrzeń

Wspólna przestrzeń, umożliwiająca spotkania i budowanie społecznych więzi to ważny aspekt inteligentnej wsi. Inicjatywy związane z organizacją wspólnej przestrzeni były przedmiotem kilku nadesłanych prac.

Renata Gembiak-Binkiewicz, przedstawiła we wspomnianej wcześniej, nagrodzonej pracy budowę hali widowiskowo-sportowej w Ryczywole. Hala powstała dzięki zaangażowaniu społecznemu, które stopniowo (poprzez mniejsze działania w ramach sołectwa i Lokalnej Grupy Działania) doprowadziło do powstania tej inicjatywy.

Centrum Usług Społecznych w nowoczesnym obiekcie powstało też w Strzyżowicach w województwie śląskim.

W Centrum Uslug Spolecznych w Strzyzowicach
W Centrum Usług Społecznych w Srzyżowicach.

Zarośnięty staw w miejscowości Spórok na Opolszczyźnie, który wspólnymi siłami mieszkańców zamieniany jest w przyjemne miejsce spotkań i odpoczynku gdzie prace wykonywane były w ramach Odnowy Wsi.

Chata z grillem nad stawem (w nagrodzonej pracy Łukasza Witczaka z Łuszczanowa), która wyposażona jest w sprzęt meteorologiczny to również miejsce edukacji ekologicznej i element małej retencji wodnej, ważnej przy obecnych zmianach klimatycznych.

Miejsce przy stawie w SporokuzajaWKAX
Miejsce przy stawie w Spóroku.

Czytaj też: Wioska Spórok

Chata grillowa w Luszczanowie
Chata grillowa w Łuszczanowie.

Czytaj też: Doposażenie infrastruktury rekreacyjno-edukacyjnej nad stawem wiejskim w Łuszczanowie

W trzech nadesłanych pracach zaproponowano wykorzystanie technologii cyfrowych w planowaniu i poznawaniu przestrzeni. Multimedialne przewodniki (w tym wyróżniona w konkursie aplikacja turystyczna z gminy Poniec, oparta na zasadzie znanej z gry Pokenon GO oraz opisany przez jedenastoletnią Annę Staszek multimedialny przewodnik po Wiźnie, wykorzystujący kody QR, pomagają w poznawaniu historii okolicy.

Tu można zobaczyć, jak aplikacja z Pońca, opisana przez Erwina Garbarczyka pozwala zwiedzać zabytki, których już nie ma.

Czytaj też: Mobilny Asystent Turystyczny

Przemysław Baster w swojej pracy, będącej częścią książki, opisuje wykorzystanie starych wojskowych pomiarów geodezyjnych i katastrów do odtworzenia historycznych rozwiązań przestrzennych i planowania zagospodarowania przestrzennego.

 

Wspólne działania

Pierwsze miejsce w konkursie zdobyła praca opisująca społeczne działania we wsi Piaseczna Górka w Świętokrzyskiem. Alicja Jamorska-Kurek opowiedziała o wspólnej budowie ogrodu deszczowego (to obniżony teren, obsadzony specjalnymi roślinami, który zbierając deszczówkę zapobiega podtopieniom), organizacji biblioteki terenowej i terenowej gry. Uzasadniając wybór tego projektu kapituła konkursu wskazała na społeczne zaangażowanie mieszkańców, które jest kluczowym elementem koncepcji inteligentnej wsi.

Piaseczna Gorka
Piaseczna Górka.

Czytaj też: Smart wieś -Piaseczna Górka

Na więzi społeczne, wzmacniane przez wspólne działania zwrócił uwagę Jerzy Olek ciepło opisując działania klubu seniora we wsi Ławice w gminie Iława. Młodzi ludzie ze Stowarzyszenia Plecionka z gminy Magnuszew zrealizowali wspólnie wiele pomysłów, miedzy innymi wybudowali boisko do plażowej siatkówki. Zdaniem Magdaleny Romanowskiej, autorki pracy, warto podejmować wysiłek wspólnego działania, ponieważ „izolacja społeczna wydaje się wciąż jednym z kluczowych problemów współczesnej polskiej prowincji”.

Czytaj też: Stowarzyszenie Plecionka

Przedsiębiorczość

SMART inicjatywy zgłoszone w zakresie przedsiębiorczości dotyczyły głównie wykorzystania internetu do usprawnienia sprzedaży i docierania z produktami bezpośrednio do klientów.

Kompleksowy rozwój wsi

Większość nadesłanych prac skupiała się na konkretnej dziedzinie. Były jednak i takie, które prezentowały kompleksowy rozwój miejscowości lub gmin, obejmujący rozbudowę dostępu do internetu, poprawę komunikacji między mieszkańcami i samorządem, wspieranie przedsiębiorczości, rozwój transportu publicznego. Gminy Łubowo i Ciążeń zaprezentowały, jak skutecznie wykorzystują środki Unii Europejskiej na wszechstronny rozwój wsi.

Smart inicjatywy w miejscowości Ciążeń 

Rozwój połączeń autobusowych; Stworzenie podstrefy ekonomicznej; Udział w projekcie „Polska Cyfrowa”

Jak widać z nadesłanych opisów lokalnych inicjatyw inteligentna wieś jest terminem pojemnym. Niekoniecznie oznacza wieś pełną nowoczesnych technologii (choć i tak było w niektórych przypadkach). To wieś, która wyróżnia się wieloma nowatorskimi pomysłami społecznymi, która wypracowała sposoby na poznawanie potrzeb mieszkańców i potrafi angażować ich do współdziałania w odpowiedzi na te potrzeby. To jednocześnie wieś, która dba o swoje zasoby.

Polskie tłumaczenie smart village nie brzmi najlepiej – „inteligentna” to określenie pasujące bardziej do człowieka. Nazwa może też być odebrana wartościująco, bo jak to brzmi, jeśli czyjaś wieś nie jest inteligentna? Bliżej oryginału byłaby zapewne „sprytna” lub „mądra” wieś. Tłumaczenia z czasem nabierają jednak nowego wydźwięku, do „zrównoważonego” rozwoju już się przyzwyczailiśmy. Określenie „inteligentne miasto” (smart city) też pojawia się – choć w odróżnieniu od „inteligentnej wsi” – bardziej w kontekście technologicznych rozwiązań. Możemy oczekiwać, że o smart village usłyszymy jeszcze nie raz – również w związku z unijnym finansowaniem.