Młodzież na wsi. Beneficjenci? Nie! Partnerzy

Jędrek Godlewski, 20 maja 2019 (17:52)
Pewnego wieczoru wracając do domu zobaczyłem na murze napis, który gorzko oznajmiał: "Jesteśmy młodzi, o nic nam nie chodzi". Czyja to robota? – pomyślałem. Młodzież zakomunikowała, jak jest? A może to sprawka dorosłego? Nieistotne. O młodych mówi się ostatnio wiele, ale najmniej, że my, dorośli, powinniśmy zacząć traktować ich poważniej i słuchać tego, co mają do powiedzenia.

 

Dlaczego młodzi?

Jedna piąta mieszkańców polskiej wsi to dzieci i młodzież do lat 17.[1] Gdy skończą szkołę średnią, większość z nich wyjedzie z rodzinnych miejscowości. Wiele i wielu na stałe. Wiedząc, że nasze społeczeństwo się starzeje, migracja młodych nie napawa optymizmem (czytaj też: Lokalne oblicze zmian demograficznych). Czy można ich zatrzymać?

My, przedstawiciele organizacji społecznych, nie mamy wpływu na wszystkie czynniki decydujące o opuszczaniu przez młodych miejsc zamieszkania. Możemy jednak wejść z nimi w partnerską relację i wspierać ich potrzeby, gdy są wśród nas. Dzięki temu zwiększymy prawdopodobieństwo, że młodzi staną się pewnymi siebie, wrażliwymi społecznie młodymi dorosłymi ceniącymi takie pojęcia, jak dobro wspólne. Kto wie? Może między innymi dzięki nam zechcą wrócić?

Młodzi, czyli kto?

Z pewnością sami dobrze wiecie, że nie ma jednej definicji młodzieży wiejskiej. Na potrzeby tego artykułu przyjmijmy, że są to osoby mieszkające i uczące się lub pracujące w gminie wiejskiej, które nie skończyły 18 lat. Według badania „Młodzież na Wsi”, zrealizowanego przez Pracownię Badań i Innowacji Stocznia, młodzież wiejska przeważnie dzieli się na cztery grupy[2].

  1. Dzieci lokalnej elity (nauczycieli, pracowników urzędu, biblioteki, GOK, lekarzy, dobrze prosperujących przedsiębiorców)
  2. Dzieci bogatych rolników
  3. Dzieci przeciętnych mieszkańców
  4. Młodzi z bloków po PGR

„Warto podkreślić, że los młodych na wsi zależy od ich możliwości działania, które z kolei są całkowicie niemal zależne od statusu społecznego i ekonomicznego rodziców” – twierdzą badacze ze Stoczni.

Dzieci z dwóch pierwszych grup mają największe szanse na powrót do rodzinnej miejscowości po zakończeniu edukacji. Ich rodzice mają czas i środki, żeby organizować dzieciom dodatkowe zajęcia i inwestować w ich zainteresowania. Z kolei sami młodzi mają w perspektywie odziedziczenie przedsiębiorstwa rodziców lub mniej wyboistą drogę do otrzymania pracy w lokalnej budżetówce.

Dzieci z trzeciej i czwartej grupy najpewniej wyjadą do średnich i dużych miast regionalnych jak Radom, Rzeszów, Piła czy Białystok. Bez zaplecza w ich rodzinnych miejscowościach trudno będzie im znaleźć pracę i mieszkanie. Dzieje się tak dlatego, ponieważ rynek usług na wsi nie jest wystarczająco rozwinięty, żeby przyjąć większą ilość pracowników. Brakuje też tanich mieszkań.

Trudno zatem oczekiwać, że 19-latek, który chce się usamodzielnić, zacznie dorosłe życie od budowania domu i zakładania firmy. Swoje pierwsze samodzielne kroki stawiać będzie w mieście i w wielu przypadkach już tam zostanie.

Czego oni chcą?

Dobra praca i płaca

Młodzież wiejska, częściej niż ich rówieśnicy w miastach, uważa, że o szczęściu w życiu bardziej decydują pieniądze i praca, niż posiadanie przyjaciół, cieszenie się wolnością czy pogoda ducha. Jeśli myślą o pracy, to ich zdaniem powinna ona zapewniać odpowiednie zarobki, dawać stabilne zatrudnienie i nie być zbyt stresująca.[3] Ich wyobrażenia o szczęściu w życiu zależą od inspiracji, którą czerpią z otoczenia.

Na wsi liczba możliwych interakcji z innymi ludźmi, a więc możliwość czerpania inspiracji, jest bardziej ograniczona niż w mieście, ponieważ – co oczywiste – na wsi jest mniej mieszkańców. Co ważniejsze na wsi brakuje młodych dorosłych (w wieku 20 – 30 lat), którzy daliby młodszym przykład, co można robić po szkole średniej. Oznacza to, że otoczenie młodych ze wsi dostarcza im mniej inspiracji do działania niż w przypadku dzieci miejskich. Dla nastolatków wzorem są więc głównie rodzice i nauczyciele. O zawodzie myślą też przez pryzmat pracy dostępnej na miejscu.[4]

Przynależność do grupy i wzór do naśladowania

Rola rodziców dostrzeżona przez Stocznię ma wiele wspólnego z wnioskiem badaczy z firmy IQS, którzy niedawno opublikowali raport „Świat Młodych 5”. Ich zdaniem współcześni nastolatkowie rzadziej się buntują i kwestionują autorytet rodziców. Młodzi chcą być częścią grupy. Nie chcą się stawiać, a więc wyróżniać. Wolą przynależeć do grupy znajomych, ruchu czy do organizacji, utożsamiać się z jakąś wspólnotą.

Częściej poszukują też autorytetów i wzorów do naśladowania – kogoś, kto powie im, co w życiu jest istotne. Rolę tę często odgrywają rodzice lub dziadkowie, z którymi wielu młodych jest mocno związanych.[5] Ważnym wnioskiem dla organizacji społecznych jest więc to, że nastolatkowie nie będą chcieli działać w pojedynkę. Będą szukać sojuszników, partnerów i naszą rolą jest wyciągnięcie do nich nie pomocnej, a partnerskiej dłoni.

Tradycyjne wartości i nacjonalizm

To z kolei łączy się z tezą, że w ostatnich latach dla nastolatków istotną rolę odgrywa tradycja i Kościół. Atrakcyjny zdaje się też dla nich nacjonalizm. W trakcie wyborów samorządowych 2018 r. wśród wyborców do 29 r.ż. to najmłodsi częściej niż starsi popierali radykalne ugrupowania. Są największą grupą wśród wyborców Ruchu Narodowego (34,3 proc.), Wolności J.K.M. (34,4 proc.) oraz ruchu Kukiz’15 (32,8 proc). Uznają też Polskę jako enklawę bezpieczeństwa, aż 75 proc. młodych badanych przez IQS twierdzi, że nie powinniśmy przyjmować uchodźców. [6]

Otwarcie na zmiany społeczne

Twierdzenie, że wśród młodzieży można zaobserwować wzrost jedynie tendencji prawicowych, jest zbyt ogólnym wnioskiem. Jak twierdzi Krystyna Szafraniec, współautorka raportu „Młodzi 2018” „można przywołać badania dotyczące na przykład stosunku młodych Polaków do obecności Kościoła w życiu publicznym[7], aborcji[8], związków partnerskich[9] czy polityk socjalnych[10], w których jawią się oni jako grupa najbardziej progresywna.”[11]

Małe zainteresowanie działalnością społeczną

Badacze są jednak zgodni, że młodzież zarówno miejska, jak i wiejska, nie wykazuje dużego  zainteresowania polityką oraz aktywnością społeczną. Spośród wszystkich młodych z obszarów wiejskich, z którymi rozmawiał zespół Stoczni, jedynie 16 proc. działało na rzecz swojej okolicy.[12] Co ciekawe za istotny powód takiego stanu rzeczy badacze wskazują małą ilość organizacji, do których młodzi mogliby należeć. Niechęć do angażowania się wymieniana jest w drugiej kolejności.

O niskiej aktywności obywatelskiej młodych pisze też Violetta Kopińska, współautorka raportu „Młodzi 2018”. Podkreśla, że najmniejszą frekwencję w wyborach samorządowych w 2018 r. zanotowano wśród uprawnionych do głosowania w wieku 18 – 29 lat. Z kolei z cytowanego przez nią Europejskiego Sondażu Społecznego z 2016 roku wynika, że Polki i Polacy w grupie wiekowej 15-24 lata deklarują najmniejsze zainteresowanie polityką ze wszystkich badanych grup wiekowych.[13]

Dlaczego tak się dzieje? Zachęcamy do zapoznania się z cytowanymi raportami. Linki do nich znajdują się na końcu artykułu. Tymczasem wróćmy do kwestii życia społecznego młodych. To, że angażują się rzadziej niż byśmy tego oczekiwali, nie oznacza, że nie działają wcale. Zatem w jaki sposób są aktywni społecznie?


Jak działają społecznie?

Badacze wskazują, że szkoła jest ważnym elementem otoczenia młodych, który wpływa na kształtowanie ich zaangażowania obywatelskiego. Niestety szkoła nie zaspokaja ich potrzeb, jak poczucie sprawczości (możliwość decydowania o tym, co dzieję się w szkole i jak wygląda edukacja), bycie wysłuchanym czy docenionym.

Szczególnie na wsi szkoła jest instytucją, która monopolizuje aktywność młodych. Nie jest to jednak miejsce, gdzie uczniowie mogą podejmować własne inicjatywy. Powodów jest wiele – często  nie mogą w szkole przebywać bez opieki, nie mają wpływu na kształt zajęć i aktywności ponadprogramowych lub nie mają kontaktu z dorosłymi, którzy chcieliby wesprzeć ich inicjatywy. [14]

Jedyny organ szkolny składający się w pełni z uczniów i przez nich wybierany, który mógłby reprezentować potrzeby młodych – samorząd uczniowski – nie posiada żadnej kompetencji stanowiącej. Może jedynie opiniować lub wnioskować.[15]

Szkoła nie jawi się jako instytucja zaszczepiająca młodzieży poczucie sprawczości. Ci którzy chcą być aktywni społecznie, szukają innych struktur to umożliwiających lub działają na własną rękę. Możemy więc wyodrębnić organizacje młodzieżowe – założone i prowadzone przez młodych oraz organizacje działające na rzecz młodzieży – założone przez dorosłych i prowadzone przez dorosłych i / lub młodzież.[16] Dzielą się one w następujący sposób[17]:

  1. Duże ogólnopolskie organizacje posiadające filie na wsi (np. ZHP). Ich zaletą jest dostęp do wsparcia merytorycznego, finansowego i organizacyjnego, którego może udzielić „centrala”. Wiele jednak zależy od osoby, która działa na miejscu (w przypadku ZHP od drużynowego). To ona bowiem ma największy wpływ na młodzież, która najwięcej inspiracji czerpie z kontaktu osobistego.[18]
  2. Organizacje lokalne wspierane przez samorząd (np. OSP, kluby sportowe, GOKi, biblioteki, młodzieżowe rady). Są one finansowane przez samorząd, lecz to jak dobrze będą pełnić swoją rolę zależy tylko i wyłącznie od pracowników danej placówki. Problemem tego typu ośrodków jest mała otwartość na poznawanie potrzeb młodych (innych niż uznawane przez pracowników organizacji za istotne) oraz kierowanie oferty do danej kategorii wiekowej (dzieci) lub wybitnie uzdolnionych uczniów albo tych, których należy wspierać w ciężkich sytuacjach życiowych.[19]
  3. Inne formalne organizacje lokalne działające na rzecz młodzieży. Zdaniem dr. Łukasza Hajduka, adiunkta w Zakładzie Pedagogiki Społecznej i Andragogiki Uniwersytetu Jagiellońskiego, oferta tego typu podmiotów najczęściej odpowiada na potrzeby młodzieży, lecz nie przygotowuje jej do samodzielnego podejmowania aktywności społecznej.
  4. Organizacje młodzieżowe. Jest ich najmniej i wymagają specjalnego podejścia ze strony dorosłych. Są to przeważnie grupy nieformalne, które dopiero z czasem (choć nie zawsze) przekształcają się w stowarzyszenia. Niechęć do sformalizowania grupy wiąże się z obawy przed przechodzeniem przez zbiurokratyzowany proces zakładania np. stowarzyszenia.

Organizacje młodych często powstają też przy Kościele. Chociaż zdarza się, że instytucja ta stwarza dobre warunki organizowania się, impuls do założenia grupy musi pochodzić od młodzieży. Dobrymi przykładami są tzw. Oazy (Ruch Światło-Życie) czy kluby parafialne. Grupy młodych mogą powstawać także przy wspomnianych wcześniej instytucjach dotowanych przez samorząd, jak biblioteki, GOKi czy szkoły. Nie jest to jednak regułą.

Powody dla których organizacje młodzieżowe powstają często są podobne. Zwykle bezpośrednią przyczyną jest chęć wspólnego spędzania czasu i realizowania pasji w obliczu braku organizacji lokalnych, które odpowiadałyby na ich potrzeby.

Co jest ważne w pracy z młodzieżą?

Trudno odpowiedzieć na wszystkie potrzeby młodych. Z pewnością organizacjom społecznym niełatwo jest wpłynąć na lokalny rynek pracy lub dostępność tanich mieszkań, żeby zatrzymać młodzież w gminie. Biorąc to pod uwagę, jeszcze trudniej będzie zachęcić ich do działalności społecznej. Posiadamy jednak pewną wiedzę na temat innych potrzeb młodych. Warto z niej skorzystać.

Głównymi powodami, dla których młodzi niechętnie angażują się lokalnie, są wymienione wcześniej a) mała pula ludzi mieszkających na wsi, którzy mogą zainspirować ich do działania, w szczególności młodych dorosłych, b) za mała ilość instytucji, które odpowiadają na potrzeby młodych osób lub wspierają działania młodych.

Co w takim razie możemy zrobić my, przedstawiciele organizacji społecznych? Z pewnością zmienić nastawienie do młodzieży.

  1. Nie traktujmy ich jak obiekty naszych działań, lecz partnerów w działaniu.
  2. Słuchajmy ich potrzeb. Nie zakładajmy, że wiemy lepiej, co jest dla nich dobre.
  3. Nie zakładajmy, że pracujemy z nimi po to, żeby nie zeszli na złą drogę. Pracujmy z nimi, żeby dać im bezpieczną przestrzeń do realizacji ich własnych pomysłów.
  4. Jeśli mamy dobry kontakt z instytucjami gminnymi (szkołą, GOK-iem, samorządem, OSP itd.), działajmy z nimi ręka w rękę na rzecz partnerskiego traktowania młodzieży.
  5. Stwarzajmy sytuacje, w których młodzież może poznać innych młodych ludzi, spoza ich środowiska
  6. Mamy większą siłę przebicia. Zawalczmy o fizyczną przestrzeń, w której młodzi mogliby się spotykać lub podpowiedzmy im, jak mogliby to zrobić
  7. Przekazujmy młodym wiedzę o korzystaniu z lokalnych zasobów w poszukiwaniu pracy lub planując działania społeczne


Gdzie młodzi mogą uzyskać wsparcie?

Stan na maj 2019 r.

  1. Fundacja Wspomagania Wsi

PoleDziałania – projekt wspierający młodych aktywistów w realizacji ich pierwszych lub kolejnych działań społecznych w gminie wiejskiej. Wspólnie analizujemy potrzeby uczestników, udzielamy wsparcia merytorycznego oraz finansowego w realizacji ich pomysłów: http://fundacjawspomaganiawsi.pl/activity/poledzialania/

Civic UP! Academy – szkoła letnia dla młodych aktywistów. W trakcie 10-dniowego obozu młodzież ma okazję przejść całą ścieżkę projektową – od diagnozy potrzeb mieszkańców, do zaplanowania działania: http://fundacjawspomaganiawsi.pl/activity/civic-up-academy/

I Know America – konkurs edukacyjny z wiedzy o Stanach Zjednoczonych, w którym nagrody to wyjazd na miesięczny obóz naukowy do USA, staż w Amerykańskiej Izbie Handlowej oraz indeksy na studia pierwszego stopnia w Ośrodku Studiów Amerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego: http://knowamerica.pl/

Archiwum Wspomnień Jana Pawła II – Archiwum Wspomnień Jana Pawła II to konkurs dziennikarski skierowany do gimnazjalistów i licealistów prowadzony przez Fundację Wspomagania Wsi we współpracy z Instytutem Papieża Jana Pawła II. Celem konkursu jest zgromadzenie w formie filmów-wywiadów wspomnień osób, które uczestniczyły w pielgrzymkach Ojca Świętego do Polski bądź też zetknęły się z nim osobiście: http://www.wspomnieniajp2.pl/

 

  1. Erasmus+

Dzięki akcjom wspieranym w ramach programu Erasmus+ w sektorze Młodzież, osoby młode i pracujące z młodzieżą zyskują wiele możliwości poszerzenia kompetencji kluczowych i indywidualnego rozwoju na drodze uczenia się pozaformalnego i nieformalnego.

O dofinansowanie projektów w sektorze Młodzież mogą starać się m.in. organizacje pozarządowe posiadające osobowość prawną, grupy nieformalne młodzieży oraz organy publiczne na szczeblu lokalnym, regionalnym lub krajowym działające na rzecz młodzieży lub osób pracujących z młodzieżą, wykorzystujące pozaformalne metody edukacji

Strona WWW: https://erasmusplus.org.pl/sektory/mlodziez/

 

  1. Program „Równać Szanse”

Organizacje pozarządowe, biblioteki gminne, gminne domy kultury oraz grupy nieformalne złożone z osób dorosłych, z miejscowości do 20 tys. mieszkańców, otrzymują dotacje na realizację własnych projektów mających wyposażyć młodych ludzi w niezbędne umiejętności skutecznego radzenia sobie w życiu niezależnie od miejsca, ludzi i sytuacji.

Strona WWW: https://rownacszanse.pl/strona-glowna

 

  1. Program „Działaj Lokalnie”

Głównym celem Programu jest wspieranie i aktywizowanie lokalnych społeczności na terenach wiejskich i w małych miastach poprzez projekty obywatelskie, które służą pobudzaniu aspiracji rozwojowych i poprawie jakości życia oraz przyczyniają się do budowy kapitału społecznego.

Strona WWW: http://dzialajlokalnie.pl/

 

  1. Program Zwolnieni z Teorii

Zwolnieni z Teorii to platforma dla studentów i licealistów do tworzenia własnych projektów społecznych.

Uczestnicy otrzymują praktyczne wskazówki, które prowadzą ich krok po kroku przez realizację ich projektu. Wiedzę wykorzystują w praktyce – nawiązują partnerstwa, uczą się pracy w zespole, tworzą harmonogram i budżet.

Każdy, kto zrealizuje swój projekt, zostaje finalistą i otrzymuje międzynarodowy certyfikat z zarządzania. A jak się postara, otrzymuje “Złote Wilki” – nagrody dla najlepszych projektów w Polsce.

Strona WWW: https://zwolnienizteorii.pl/

 

  1. Programy Towarzystwa Inicjatyw Twórczych „ę”

Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „ę” realizuje projekty społeczno-kulturalne w całej Polsce. Pracuje z młodymi ludźmi, animatorami kultury, pracownikami organizacji pozarządowych i domów kultury, nauczycielami i artystami oraz seniorami. Główną ideą przyświecającą działalności Towarzystwa jest uczynienie ze sztuki narzędzia zmiany społecznej.

Towarzystwo prowadzi zarówno własne projekty, jak i dotuje działania innych.

Strona WWW: http://e.org.pl/

 

  1. Programy Centrum Edukacji Obywatelskiej

Centrum Edukacji Obywatelskiej jest największą polską organizacją pozarządową działającą w sektorze edukacji. Od blisko 25 lat zmienia polską szkołę i konsekwentnie pracuje na rzecz tego, by młodzi ludzie uczyli się mądrzej i ciekawiej, a praca nauczycieli i nauczycielek oraz dyrektorów i dyrektorek była bardziej efektywna i satysfakcjonująca. Wprowadza do szkół nowoczesne metody nauczania oraz ocenianie kształtujące. Prowadzi programy, które pomagają młodym ludziom zrozumieć świat, rozwijają krytyczne myślenie, wiarę we własne możliwości, uczą przedsiębiorczości i odpowiedzialności, zachęcają do angażowania się w życie publiczne i działania na rzecz innych.

Strona WWW: https://glowna.ceo.org.pl/

 

  1. Ruch Sercańskiej Młodzieży

Ruch Sercańskiej Młodzieży (RSM) jest świecką wspólnotą, która wyrosła na duchowości Księży Sercanów. RSM działa lokalnie i funkcjonuje niemalże przy każdej parafii w Polsce prowadzonej przez Zgromadzenie Księży Sercanów.

Formacja w Ruchu opiera się na trzech filarach:

Działalność w parafii: spotkania formacyjne, mające czterotygodniowy układ – raz w miesiącu wspólna Eucharystia, raz wspólne rozważanie słowa Bożego, raz spotkanie dyskusyjne i raz spotkanie „dowolne” oraz zaangażowanie w życie parafii (członkowie Ruchu rozeznają potrzeby, która istnieją w parafii i podejmują działalność, która ma być odpowiedzią na te potrzeby).

Formacja ciągła:

  1. a) czuwania organizowane dwa razy w roku oraz cztery zjazdy RSM-u. Tematyka spotkań służy pogłębieniu i wymianie doświadczeń z życia chrześcijańskiego, jak również sercańskiego;
  2. b) formacja osobista, polegająca na pogłębianiu życia religijnego, przez stałe kształtowanie swojego sumienia, wychowanie do życia w modlitwie i aktywności chrześcijańskiej.

Sercańskie dni młodych w Pliszynie: odbywają się każdego roku, wraz z rozpoczęciem wakacji. Ruch Sercańskiej Młodzieży nierozerwalnie wiąże się z SDM.

Strona WWW: http://sercanskie.pl/ruch-sercanskiej-mlodziezy/?future=all

 

 

Linki do badań i artykułów dot. młodzieży

Projekt badawczy „Młodzież na Wsi” – raport z badania Stoczni. Do ściągnięcia: https://stocznia.org.pl/projekty/badanie-mlodziez-na-wsi/

Raport „Młodzi 2018”. Do ściągnięcia: http://mlodzi2018.pl/

„Organizacje młodzieżowe na wsi – przestrzeń przygotowania do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym – na przykładzie związku gmin Jeziora Rożnowskiego”, artykuł w czasopiśmie Uniwersytetu Zielonogórskiego „Dyskursy Młodych Andrologów”. Do ściągnięcia: https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=4&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwjBya7g-5_iAhWLAxAIHYYkB30QFjADegQIBBAC&url=http%3A%2F%2Fcejsh.icm.edu.pl%2Fcejsh%2Felement%2Fbwmeta1.element.desklight-b91e5ee4-f63e-47ba-bca5-329ca4ebb394%2Fc%2FOrganizacje_mlodziezowe_na_wsi__Hajduk.pdf&usg=AOvVaw06zezCc5m7R0pFw2IA_E4M

„Ze stada czerpię moc” – wywiad z Martą Majchrzak, współautorką raportu „Świat Młodych 5”, Magazyn Świąteczny (Gazeta Wyborcza), 10-12.11.2018 r. Dostępny też online: http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/7,163229,24147303,mlodzi-przede-wszystkim-chca-byc-czescia-grupy-w-trendzie.html

 

Tekst i zdjęcia: Jędrzej Godlewski, Fundacja Wspomagania Wsi

 

Źródła

[1] Badanie GUS „Ludność. Stan i struktura oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2018 r. Stan w dniu 31 XII”, str. 16. Do ściągnięcia: https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-stan-i-struktura-oraz-ruch-naturalny-w-przekroju-terytorialnym-w-2018-r-stan-w-dniu-31-xii,6,25.html?pdf=1

[2] Projekt badawczy „Młodzież na Wsi” – raport z badania, str. 40. Do ściągnięcia: https://stocznia.org.pl/projekty/badanie-mlodziez-na-wsi/

[3] Projekt badawczy „Młodzież na Wsi” – raport z badania, str. 20-21.

[4] Projekt badawczy „Młodzież na Wsi” – raport z badania, str. 42.

[5] „Ze stada czerpię moc” – wywiad z Martą Majchrzak, współautorką raportu „Świat Młodych 5”, Magazyn Świąteczny (Gazeta Wyborcza), 10-12.11.2018 r., str. 20. Dostępny też online: http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/7,163229,24147303,mlodzi-przede-wszystkim-chca-byc-czescia-grupy-w-trendzie.html

[6] „Ze stada czerpię moc” – wywiad z Martą Majchrzak, współautorką raportu „Świat Młodych 5”, Magazyn Świąteczny (Gazeta Wyborcza), 10-12.11.2018 r., str. 19-20.

[7] J. Mariański, Postawy Polaków wobec Kościoła katolickiego – analiza socjologiczna, „Zeszyty Naukowe KUL” 2014/57, 1(225), s. 98

[8] CBOS, Jakiego prawa aborcyjnego oczekują Polacy?, Komunikat z badań nr 144/2016, s. 7, <https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2016/K_144_16.PDF> [dostęp: 18.12.2018]

[9] CBOS, Stosunek do osób o orientacji homoseksualnej i związków partnerskich, Komunikat z badań nr 174/2017, s. 7, <https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2017/K_174_17.PDF> [dostęp: 18.12.2018]

[10] CBOS, Młodzież 2013, Warszawa 2014, s. 55.

[11] Krystyna Szafraniec, „Wprowadzenie. Dlaczego młodzi, dlaczego edukacja?”, raport „Młodzi 2018”, str. 13. Do ściągnięcia: http://mlodzi2018.pl/

[12] Projekt badawczy „Młodzież na Wsi” – raport z badania, str. 26.

[13] Violetta Kopińska, „Szkoła jako miejsce antyedukacji obywatelskiej”, raport „Młodzi 2018”, str. 149.

[14] Projekt badawczy „Młodzież na Wsi” – raport z badania, str. 54.

[15] Violetta Kopińska, „Szkoła jako miejsce antyedukacji obywatelskiej”, raport „Młodzi 2018”, str. 153.

[16] Łukasz Hajduk, „Organizacje młodzieżowe na wsi – przestrzeń przygotowania do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym – na przykładzie związku gmin Jeziora Rożnowskiego”, artykuł w czasopiśmie Uniwersytetu Zielonogórskiego „Dyskursy Młodych Andrologów”, str. 251. Do ściągnięcia: https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=4&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwjBya7g-5_iAhWLAxAIHYYkB30QFjADegQIBBAC&url=http%3A%2F%2Fcejsh.icm.edu.pl%2Fcejsh%2Felement%2Fbwmeta1.element.desklight-b91e5ee4-f63e-47ba-bca5-329ca4ebb394%2Fc%2FOrganizacje_mlodziezowe_na_wsi__Hajduk.pdf&usg=AOvVaw06zezCc5m7R0pFw2IA_E4M

[17] Łukasz Hajduk, „Organizacje młodzieżowe na wsi – przestrzeń przygotowania do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym – na przykładzie związku gmin Jeziora Rożnowskiego”, artykuł w czasopiśmie Uniwersytetu Zielonogórskiego „Dyskursy Młodych Andrologów”, str. 251-256.

[18] Projekt badawczy „Młodzież na Wsi” – raport z badania, str. 43.

[19] Projekt badawczy „Młodzież na Wsi” – raport z badania, str. 52.