Patrycja Żak-Tomanek opowiedziała o ptakach wodno-błotnych w malarstwie Józefa Chełmońskiego, przybliżając nie tylko artystyczne podejście malarza do natury, ale także zmiany, jakie zaszły w życiu tych gatunków od jego czasów.

Na październikowej konferencji „Bioróżnorodność i Woda w Wiejskim Dziedzictwie” Patrycja Żak-Tomanek, historyczka sztuki i przewodniczka po Puszczy Kampinoskiej, zabrała uczestników w niezwykłą podróż przez świat Józefa Chełmońskiego – malarza, który jak nikt inny potrafił uchwycić piękno polskiej przyrody. Żak-Tomanek opowiedziała o tym, jak po powrocie do kraju, w dworku w Kuklówce, Chełmoński poświęcił się malowaniu pejzaży inspirowanych rozległymi równinami, mokradłami i wodnymi zakątkami, a przede wszystkim – ptakami, które stały się częstymi bohaterami jego płócien.

Prelegentka przybliżyła kilka wyjątkowych dzieł artysty, takich jak „Żurawie o poranku” (1913) czy „Kurka wodna” (1894). Ptaki te nie są tylko malarskimi symbolami – dla Chełmońskiego były mieszkańcami wilgotnych łąk i stawów, miejsc tajemniczych i pełnych życia. Szczególną uwagę poświęciła żurawiom, majestatycznym ptakom, które Chełmoński malował, oddając ich elegancję i tajemniczy rytuał godowy. Dowiedzieliśmy się też o czapli bąku – skrytym, niemal niewidocznym ptaku, który świetnie kamufluje się w trzcinach, a także o kokoszce, która broni swego terytorium przed intruzami.

Patrycja Żak-Tomanek opisała z dużym zaangażowaniem, jak Chełmoński uchwycił specyfikę tych gatunków, ich zwyczaje, a nawet szczegóły dotyczące ich siedlisk. Na przykład czajka – ptak o charakterystycznych akrobacjach powietrznych w czasie godów – została uwieczniona w sposób, który oddaje dynamikę jej ruchu i osobliwy charakter. Takie obrazy są jak kapsuły czasu, pozwalające nam przenieść się do epoki, w której natura była dzika i nieokiełznana.

Chełmoński to nie tylko artysta, ale i obserwator przyrody. Jego obrazy można uznać za wyjątkową dokumentację polskich krajobrazów sprzed ponad stu lat. Przykładem jest obraz „Polowanie na słonki” (1895), gdzie Chełmoński uchwycił pełną napięcia atmosferę zmierzchu, podkreśloną grą światła i cieni. Inne dzieła, jak „Powitanie słońca. Żurawie” (1910), emanują spokojem i majestatem mokradeł, pokazując piękno żurawi w pierwszych promieniach słońca.

Żak-Tomanek zwróciła uwagę, że choć od czasów Chełmońskiego nasze środowisko się zmieniło, jego obrazy przypominają o wartości ochrony tych unikalnych ekosystemów. Dziś, w czasach szybkich zmian klimatycznych, mokradła i ich mieszkańcy, jak czaple, żurawie czy czajki, potrzebują naszej troski bardziej niż kiedykolwiek.

Zdaniem Żak-Tomanek, obrazy Chełmońskiego to nie tylko dzieła sztuki, ale także wspaniałe narzędzie edukacyjne. Dzięki nim możemy nie tylko podziwiać piękno przyrody, ale też lepiej zrozumieć życie ptaków wodno-błotnych i rolę mokradeł. Obraz „Staw w Radziejowicach” (1898), na którym Chełmoński przedstawił spokojny zbiornik wodny otoczony trzcinami, jest doskonałym przykładem wizualnego archiwum polskiego krajobrazu, inspirującym do chronienia tych cennych siedlisk.

Patrycja Żak-Tomanek – historyczka sztuki oraz przewodniczka PTTK po Puszczy Kampinoskiej. Absolwentka Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie na kierunkach: historia sztuki oraz zarządzanie dziedzictwem kulturowym. Prywatnie zafascynowana łosiami oraz polską ornitofauną.

Prezentacja wykorzystana podczas wykładu

Pozostałe wykłady można obejrzeć w formie transmisji

25 października 2024 r. – Pierwsza sesja wykładowa 

• Przyroda (ptaki wodno-błotne) w malarstwie Józefa Chełmońskiego –wykład Patrycji Żak-Tomanek
• O wsi tradycyjnej, zależnej od przyrody – dr inż. arch. Włodzimierz Witkowski
• Rzeka, wieś i obyczaje w sztuce dawnej i w XIX wieku – Justyna Guze i Piotr Szczepański

Wieczorna opowieść o wodzie i kulturze ludowej – Joanna Sarnecka

Wieczór poświęcony kulturze ludowej i wodzie. Joanna Sarnecka, opowiadaczka i antropolożka kultury, przybliży nam tradycyjne historie związane z wodą, podkreślając odwieczny związek człowieka z naturą.

26 października 2024 r. – Druga sesja wykładowa 

• Woda w obrzędach, wierzeniach, pieśniach – Olga Łoś
• Jesień w lesie – Bartosz Popczyński
• O kwiecie paproci – dr Natalia Jędrzejczak

26 października 2024 r. – Trzecia sesja wykładowa

• Między człowiekiem a lasem – dr hab. Katarzyna Smyk, prof. UMCS
• Tożsamość nadwiślańskiego Urzecza – dr Łukasz Maurycy Stanaszek
• Co rośnie nad rzeką – Maciej Jędrzejczak

W ramach programu nagraliśmy również trzy webinary:

• Po co nam miedze, drzewa i krzaki? – Paweł Średziński

• O stawie i angażowaniu mieszkańców – Maciej Jędrzejczak

• „Ochroniarze”, wieś, przyroda – w oczach krajoznawców – Piotr Kubkowski

Zapraszamy wszystkich zainteresowanych tematyką bioróżnorodności, kultury ludowej oraz współczesnymi wyzwaniami w ochronie środowiska.